نقش جریان سازی و شایعه در عملیات روانی

داود محمدی: بررسی متون سیاسی، نظامی و ادبی کهن، همچون هنر جنگ سن تزو، شهریار ماکیاولی و دن کیشوت نشان می‌دهد که از دیرباز مفهوم و اصطلاح شایعه در محاورات روزمره مردم و در نوشته‌های صاحبان رأی و اندیشه به کار رفته است. در طول جنگ جهانی دوم، به ویژه پس از حمله ژاپن به بندر پرل هابر، فرصتی طلایی برای آلپورت و پستمن، که در اداره اطلاعات جنگ امریکا خدمت می‌کردند، فراهم کرد تا با بهره‌گیری از رویکردهای روان‌شناختی به تحلیل فرایند پیاپی و زوال شایعات بپردازند و بدین ترتیب نام خود را به عنوان نخستین تحلیل‌گران علمی شایعه ماندگار سازند.

شایعه چیست؟

شایعات اطلاعات و اخباری‌اند که همزمان و موازی با اخبار رسمی جریان دارند و گاه خلاف منبع رسمی عمل می‌کنند. به تعبیر کاپفرر، آنچه شایعه را از سایر اخبار متمایز می‌سازد «صحت و سقم آن نیست، بلکه ماهیت منبع آن است که غیررسمی است».

از نظر کاپفرر، شایعه خود نوعی رسانه است که اطلاعات را دهان به دهان منتقل می‌سازد.

شایعه با دو عامل اهمیت و ابهام یک رابطه جبری دارد . (نیروی شایعه = اهمیت ضربدر ابهام)

شایعه از جمله روش‌های متداول نفوذ در گروه‌های انسانی است و هدف آن به بند کشیدن نیروی اراده انسان‌ها است. عموماً بر اساس اخبار یا حکایت‌های نادرست و از طریق شفاهی جاری می شود.

انواع شایعه

دسته‌بندی‌های متعددی در مورد شایعات به عمل آمده است. میچل سن و مولی، شایعات را به ۵ دسته تقسیم کرده‌اند:

شایعات رویارویی؛ این‌گونه شایعات براساس یک یا چند میل و آرزو ساخته و پرداخته می‌شوند.

شایعات شیطانی؛ این‌گونه شایعات ریشه در ترس و اضطراب سازندگان و نشردهندگان آنها دارد.

شایعات سبقت‌جویانه؛ این‌گونه شایعات بیانگر تمایل گروهی از افراد جامعه، برای نشان دادن برتری خود است.

شایعات پرخاشگرانه.

شایعات جنسی.

هفت گناه کبیره شایعه

کاپفرربا بررسی‌های خود دریافته است که «هفت زمینه عمده برای شایعات سیاسی وجود دارد که می‌توان آنها را هفت گناه کبیره شایعات تلقی کرد.»

۱)       نخستین موضوع یا زمینه شایعات سیاسی وجود دست‌های نامرئی یا قدرت‌های پنهانی است.

۲)       توافق‌های محرمانه، دومین موضوع یا زمینه شایعات سیاسی است.

۳)       سومین موضوع شایعات سیاسی پول و فساد مالی است.

۴)       بیماری و ناتوانی رهبران حکومتی، چهارمین زمینه‌ای است که شایعات سیاسی در مورد آن شکل می‌گیرند.

۵)       روابط نامشروع جنسی و داشتن چند زن، پنجمین موضوع سیاسی است که در خصوص آن شایعات متعددی ساخته می‌شود.

۶)       ششمین موضوع سیاسی که در زمینه آن شایعات متعددی رواج می‌یابند، تعارض گفتار و کردار زمامداران حکومتی است.

۷)       از نظر کاپفرر، آخرین زمینه‌های سیاسی شایعات خیانت سیاست‌مداران است.

شایعه در هنگام وقوع حوادث؛   

شایعات ترس‌آور؛ شایعاتی نظیر احتمال وقوع مجدد حادثه، پیش‌گویی دیگران در مورد رخدادهای شدیدتر و نظایر آن.

شایعات خصمانه؛ این نوع شایعات را اغلب گروه‌های اپوزیسیون در میان مردم رواج می‌دهند و کینه و نفرت آنان را نسبت به حکومت برمی‌انگیزند.

شایعات مبتنی بر بی‌کفایتی مدیران؛ این نوع شایعات دیدگاه‌های مردم را نسبت به مدیران دولتی، دستخوش تغییر می‌سازد، و اعتماد آنان را نسبت به مسئولان حکومتی سلب می‌کنند. (جنیس، ۲۰۰۱)

خلق و جعل

فریب سیاسی

فریب نظامی

در مطالعه فریب نظامی باید به مسائل زیادی توجه داشت. فریب نظامی، ماهیتی مخفی و محرمانه دارد. این نوع از فریب به اشکال گوناگونی دیده می‌شود و در زمینه تعریف آن، اختلاف نظرهایی وجود دارد. وزارت دفاع امریکا فریب را به شرح زیر تعریف می‌کند:

«اقدام نمایشی است که به منظور گمراه‌کردن دشمن انجام می‌گیرد، تا با جعل، تحریف و دستکاری در شواهد، باعث شویم تا واکنش دشمن به ضرر منافع او باشد.» نخستین جنگ ثبت شده در تاریخ، اشغال شهر تروا توسط یونانیان در قرن ۱۲ پیش از میلاد است؛ و داستان معروف اسب تروا نیز نخستین نمونه ثبت شده از فریب در جنگ است.

عملیات روانی:

از آن زمان که جنگ به عنوان یک پدیده مورد مطالعه قرار گرفت، جنگ روانی نیز به عنوان ابزاری درخدمت جنگ بوده و بدان توجه شده‏است. نویسندگان غربی جنگ روانی را پدیده‏ای منتج از دو جنگ جهانی – به خصوص جنگ جهانی دوم – می‏دانند که طی آن آلمان‏نازی از این پدیده به طور وسیع استفاده نموده و “گوبلز”، (Goebbls) رابه عنوان یکی از پیشگامان و مبتکران جنگ روانی دانسته‏اند. برخی پیشینه جنگ روانی را به عصر مغول‌ها – به ویژه زمان چنگیز – رسانیده‏اند. از جنگ روانی با تعبیر عملیات روانی نیز یاد کرده اند. عملیات‌روانی عبارت است از استفاده دقیق و طراحی شده از تبلیغات و سایر امکانات به منظور تأثیرگذاری بر افکار، احساسات، تمایلات و رفتار گروه‌های دوست، دشمن و بیطرف، برای دستیابی به اهداف ملی.

اهداف عملیات روانی:

هدف غایی عملیات روانی تسلیم طرف مقابل است. منتهی تاکتیک‏های وصول به تسلیم خصم متعدد است و از جمله آن؛

• اقناع و تسلیم
• تفرقه
• فریب دشمن
• ایجاد تردید و شبهه در پیروزی و حقانیت طرف مقابل
• تحریک عواطف و احساسات
• تقویت نیروی خودی
• ایجاد رعب و ترس در قلب دشمن

بررسی رابطه بین شایعه و عملیات روانی

یکی از راه‌های اجرای عملیات روانی استفاده از شایعه است، تا از طریق آن بتوانیم اطلاعات نادرست خود را منتشر کنیم و نخبگان طرف مقابل (حریف داخلی یا خارجی) می‌توانند بهترین کانال برای این منظور باشد. هر فرد سعی می‌کند به میزان اعتبار و موثق بودن اطلاعاتی که به دست می‌آورد، پی ببرد. عاملان عملیات شایعه نیز به این امر واقف‌اند و اطلاعات نادرست خود را به گونه‌ای مهیا می‌کنند که بتوانند دشمن را سردرگم و آنها را گمراه کنند.

مقابله با شایعه

1.  بین شایعه و صحبت درگوشی تفاوت وجود دارد. شایعه برنامه ریزی شده  است.
2.  شایعه امروزه یک ابزار عملیات روانی است.
3.  قبل از انتشار شایعه بسترهای مناسب برای انتشار شایعه لازم است.
4. ویژگی روانشناختی جامعه هدف در پذیرش یا رد شایعه نقش اصلی دارد.
5. بین کارکرد رسانه‌ها و امکان نشر شایعات رابطه معناداری وجود دارد.
6.  هنگام وقوع بحران، شانس تولید و انتشار شایعات مضاعف می‌شود.
7.   مقابله با شایعات هم ممکن و هم ضروری است. چنین اقدامی مستلزم سناریوی از پیش تدوین شده و اقدامات برنامه‌ریزی شده است.